A A A   

ISTORIJAT

Začeci socijalnog osiguranja, tačnije penzijskog i invalidskog osiguranja u Srbiji javili su se još u prvoj polovini 19. veka, kada su doneti i prvi propisi iz te oblasti: Uredba o zanatima iz 1847. godine, Rudarski zakon iz 1866. godine, Pravilnik bolesničkog i potpornog fonda iz 1895. godine i Uredbe o penzijama činovnika iz 1841, 1861. i 1871. godine. Njima su, kao i propisma drugih evropskih država u to vreme, bili obuhvaćeni samo radnici i činovnici. Prvi Zanatski dobrovoljni fond, koji je imao veliki broj osiguranika, sopstvene izvore finansiranja i pravila kojima su bila precizno definisana prava i obaveze članova fonda, osnovan je u Kraljevini Srbiji 1898. godine, samo devet godina nakon donošenja, prvog u svetu, Zakona o penzijskom osiguranju radnika u Nemačkoj.

Obavezno socijalno osiguranje bilo je, kasnije, regulisano Zakonom o osiguranju radnika, koji je donet 14. maja 1922. godine a, sticajem okolnosti, njegova primena je bila odložena do 1. juna 1937. godine. Zakonom su bili obuhvaćeni svi rizici osiguranja (izuzev nezaposlenosti), a bazirao se na principima obaveznosti osiguranja, jedinstvene primene na teritoriji cele države, finansiranja sistema sredstvima doprinosa koji su plaćali zaposleni i poslodavci (izuzev u osiguranju od nesreće na poslu, koje su, putem doprinosa, finansirali isključivo poslodavci), uz najširi obuhvat svih lica u radnom odnosu, uključujući i učenike, lica na praksi, volontere, pomorce, zaposlene u inostranstvu i lica koja se bave domaćom (kućnom) radinošću. Smatran je jednim od najnaprednijih propisa ove vrste u Evropi, zasnovan na načelima nemačkog sistema socijalnog poretka, koja su uvedena u Nemačkoj, krajem 19. veka, za vreme kancelara Bizmarka. Odredbama ovog zakona, sprovođenje osiguranja bilo je povereno Središnjem uredu za osiguranje radnika (sa sedištem u Zagrebu) i okružnim uredima za osiguranje radnika (u pojedinim pokrajinskim centrima). Uprkos takvom centralizovanom uređenju, i dalje su postojale bratinske blagajne (kao nosioci osiguranja za rudare i topioničare, zavodi za penzijsko osiguranje nameštenika, trgovačka bolesničko-potporna društva itd).

Ovde, svakako, treba pomenuti i to da je Kraljevina Jugoslavija zaključila i znatan broj bilateralnih ugovora, naročito trgovačkih, kojima je, doduše posredno, uređivana i oblast socijalnog osiguranja. Tako je, u toku 1924. i 1925. godine zaključeno čak deset ugovora sa Austrijom, a njima su regulisana pojedina pitanja ovog osiguranja za neke kategorije radnika, posebno železničare. Pored toga, zaključivani su i bilateralni međunarodni ugovori koji su se, pre svega, neposredno odnosili na oblast socijalnog osiguranja i imali za cilj da obezbede ravnopravan tretman jugoslovenskih i domaćih državljana u inostranstvu. Treba navesti Konvenciju o zdravstvenoj zaštiti koja se daje na recipročnoj osnovi državljanima, zaključenu sa Poljskom 9, maja 1923. godine, Opšti sporazum o reciprocitetu na području socijalnog osiguranja zaključen sa Italijom 25. juna 1925. godine, Konvenciju o reciprocitetnom tretiranju radnika obe države na području povrede na poslu, zaključenu sa Argentinom 8. oktobra 1928. godine, Ugovor o socijalnom osiguranju zaključen sa Nemačkom, 15. decembra 1928. godine, Ugovor o socijalnom osiguranju sa Austrijom, zaključen 21. jula 1931. godine, Ugovor o radu i socijalnoj zaštiti, koji je zaključen sa Francuskom, 29. jula 1932. godine, Konvenciju o socijalnom osiguranju sa Rumunijom, od 30. januara 1933. godine i Ugovor o socijalnom osiguranju zaključen sa Čehoslovačkom, 14. decembra 1936. godine.

Za vreme Drugog svetskog rata, okupacione vlasti su na snazi zadržale zatečeno pravno stanje u pogledu nosilaca osiguranja i propisa koji se primenjuju. Izuzetak je bio učinjen na anektiranim područjima Jugoslavije, na kojima su se primenjivali propisi zemalja okupatora.

Nakon Drugog svetskog rata, Zakonom o sprovođenju socijalnog osiguranja na području Demokratske Federativne Jugoslavije, od 2. maja 1945. godine, sprovedena je unifikacija svih ustanova socijalnog osiguranja, a kao njegov jedinstveni nosilac za područje cele države bio je određen Središnji zavod za socijalno osiguranje, sa sedištem u Zagrebu, dok su u sedištima federalnih jedinica osnivani zemaljski zavodi za socijalno osiguranje i njihovi područni organi, odnosno filijale. To je, zapravo, značilo decentralizaciju vođenja upravnog postupka i obavljanja administrativnih poslova u vezi sa sprovođenjem, pre svega, osiguranja za slučaj bolesti, dok je u pogledu rentnog i penzijskog osiguranja usvojeno pravilo da odluke o rentama i penzijama donosi Središnji zavod za socijalno osiguranje, a poslovi u vezi sa njihovom isplatom obavljali su se u okviru zemaljskih zavoda. Ostvarivanje prava iz obaveznog socijalnog osiguranja, u ovom periodu, bilo je obezbeđeno Zakonom o uređenju sudova socijalnog osiguranja i Vrhovnog suda socijalnog osiguranja od 26. oktobra 1945. godine i Uredbom o uređenju postupka kod sudova socijalnog osiguranja i Vrhovnog suda socijalnog osiguranja od 10. novembra 1945. godine. Ovim propisima bili su osnovani sudovi socijalnog osiguranja u sedištima filijala zemaljskih zavoda, a kao drugostepeni sud, bio je ustanovljen Vrhovni sud socijalnog osiguranja u sedištu Središnjeg zavoda za socijalno osiguranje.

Za ostvarivanje politike unifikacije socijalnog osiguranja od značaja je bilo donošenje propisa kojima se širio krug obavezno osiguranih lica. obuhvatanjem poljoprivrednih i obalsko-transportnih radnika, kao i donošenje Uredbe o obaveznom osiguranju javnih službenika i Uredbe o reorganizovanju zdravstvene službe u socijalnom osiguranju.

Zakonom o socijalnom osiguranju radnika, nameštenika i službenika donetim 13. avgusta 1946. godine, uvedeno je tzv. državno socijalno osiguranje, zasnovano na principu finansiranja sredstvima doprinosa koji plaćaju poslodavci i zaposleni, pri čemu je država bila garant svih prava, odnosno davanja iz ovog osiguranja. Kao parametri za određivanje visine i obima prava, u obzir su uzimani trajanje osiguranja, težina rada i prosečna plata osiguranika. Nosilac osiguranja bio je Državni zavod za socijalno osiguranje sa svojstvom pravnog lica i karakteristikama samostalne službe, dok je država, posredstvom Ministartsva rada FNRJ, njime rukovodila i vršila nadzor nad njegovim radom. Centralni organ Državnog zavoda za socijalno osiguranje je bila Direkcija, kao upravni organ bez neposrednog kontakta sa osiguranicima, a područni organi – filijale, organizovane su na teritorijalnoj osnovi (i obavljale poslove sprovođenja osiguranja za sve kategorije osiguranika) i profesionalnoj osnovi (koje su obavljale poslove sprovođenja osiguranja onih radnika koji su, s obzirom na organizaciju njihove službe, činili jedinstvenu organizacionu jedinicu na čitavom državnom području – npr. filijale za osiguranje saobraćajnog osoblja, koje su bile organizovane u glavnim organizacionim sedištima saobraćajne službe). U okviru filijala su obavljani svi poslovi sa osiguranicima, i to u vezi sa sprovođenjem osiguranja za slučaj starosti, iznemoglosti i smrti, nesreće na poslu i u oblasti dodatka na decu, dok su poslovi u vezi sa osiguranjem za slučaj bolesti, trudnoće i porođaja, po pravilu, bili preneti na ekspoziture, u okviru kojih su se obavljali i poslovi u vezi sa podnošenjem prijava na osiguranje i posredovanja u sprovođenju rentnog i penzijskog osiguranja. Pored ekspozitura, postojala su i povereništva, koja su sprovodila odluke filijala i ekspozitura, a bila su konstituisana kao organi posredovanja u poslovima osiguranja i neposrednog kontakta sa osiguranicima, bez ovlašćenja da samostalno donose odluke. Zakonom su, takođe, bili predviđeni i sudovi socijalnog osiguranja.

Godine 1950, donet je Zakon o socijalnom osiguranju radnika, službenika i njihovih porodica, čime je okončan proces razvoja socijalnog osiguranja kao državnog osiguranja. Jedino zakonom i propisima Vlade FNRJ mogla su se propisivati prava i obaveze po osnovu socijalnog osiguranja, dok su se, u cilju pravilne primene propisa, mogla donositi uputstva od strane nadležnih organa državne uprave. Poslove državnog socijalnog osiguranja vršili su određeni državni organi resora socijalnog staranja i organi resora zaštite narodnog zdravlja, u okviru svojih redovnih nadležnosti. Finansijska sredstva za sprovođenje socijalnog osiguranja je obezbeđivala država, iz sredstava opšte državne akumulacije. Zakonom je bilo određeno da se plate radnika i službenika ne mogu opteretiti doprinosima za socijalno osiguranje, a postupak za ostvarivanje određenih prava (materijalno obezbeđenje za vreme bolesti, trudnoće i porođaja, upućivanje osiguranika na drugi posao zbog prekvalifikacije i određivanje materijalnog obezbeđenja za vreme osposobljavanja) pokretali su, po službenoj dužnosti, nadležni organi.

Novo razdoblje u razvoju socijalnog osiguranja na ovom području započelo je propisima o organizaciji i finansiranju socijalnog osiguranja – Uredbom o ustanovljenju zavoda za socijalno osiguranje i o privremenom upravljanju sredstvima socijalnog osiguranja iz 1952. godine, Uredbom o finansiranju socijalnog osiguranja iz 1953. godine i Uredbom o organizaciji socijalnog osiguranja iz 1955. godine. Na osnovu ovih podzakonskih akata, socijalno osiguranje je ″prešlo″ iz nadležnosti državne uprave na zavode za socijalno osiguranje, osnovane u pojedinom republikama (od 1954. godine - republički zavodi za socijalno osiguranje). Sistem je organizovan odvojeno, po granama. Sprovedena je, najpre, revizija sistema zdravstvenog osiguranja, na osnovu Zakona o zdravstvenom osiguranju od 26. novembra 1954. godine, a zatim je, 14. decembra 1957. godine donet Zakon o penzijskom osiguranju i, 28. decembra 1958. godine, Zakon o invalidskom osiguranju. Organizaciono i finansijski su sve tri grane socijalnog osiguranja bile povezane u jednu celinu na osnovu Zakona o organizaciji i finansiranju socijalnog osiguranja, a u skladu sa odredbama Uredbe o finansiranju socijalnog osiguranja, ustanovljeni su doprinosi za socijalno osiguranje po opštoj i po posebnoj stopi, kao i tzv. dopunski doprinosi i istovremeno, ustanovljeni su fondovi za pojedine grane socijalnog osiguranja. Već 1955. godine, na snagu je stupila Uredba o uređenju dodatka na decu, a 1959. godine donet je Zakon o zdravstvenom osiguranju zemljoradnika, kojim je uvedeno zdravstveno osiguranje za ovu kategoriju. Kao posebna grana socijalnog osiguranja, 1952. godine je, na osnovu posebne uredbe, počelo da se organizuje i sprovodi i osiguranje za slučaj nezaposlenosti.

Počev od 1950. godine, od kada je na snazi Opšta konvencija o socijalnom osiguranju sa Francuskom, zaključen je čitav niz bilateralnih ugovora u ovoj oblasti (sa Luksemburgom i Belgijom 1954. godine, Holandijom 1956. godine, sa Čehoslovačkom, Italijom, Mađarskom i Bugarskom 1957. godine, sa Švedskom, Poljskom i Velikom Britanijom 1958. godine, sa Švajcarskom 1962. godine, sa Austrijom 1965. godine, sa SR Nemačkom 1968. godine, sa Norveškom, Libijom i Nemačkom DR 1974. godine, sa Panamom 1975. godine, sa Rumunijom 1976. godine, sa Danskom 1977. godine, sa Egiptom 1987. godine).

Sa državama formiranim na prostoru SFR Jugoslavije su, takodje, zaključeni sporazumi o socijalnom osiguranju i to: sa Hrvatskom 1997. godine, sa Makedonijom 2000. godine, sa Bosnom i Hercegovinom 2002. godine, sa Crnom Gorom 2006. godine i sa Slovenijom 2009. godine.

Konvencije koje su najranije zaključene su imale za cilj da obezbede zaštitu predratnoj ekonomskoj emigraciji koja je planirala povratak u domovinu u starosti. Sa povećanjem migracija radne snage, nakon Drugog svetskog rata, zaključivanjem bilateralnih ugovora pruža se znatno veći stepen zaštite migranata i ravnopravnog tretmana državljana strana ugovornica.

Nakon donošenja Ustava SFR Jugoslavije iz 1963. godine, socijalno osiguranje postaje institucija uzajamnog osiguranja svih radnih ljudi. U toku 1964. i 1965. godine doneti su Osnovni zakon o penzijskom osiguranju i izmene i dopune Zakona o zdravstvenom osiguranju i Zakona o invalidskom osiguranju. Posle usvajanja ustavnih amandmana iz 1968. i 1971. godine, materija socijalnog osiguranja uređuje se opštim zakonodavstvom i, po prvi put se, u unutrašnjem pravnom uređenju ove oblasti, upotrebljava termin "socijalna sigurnost", koji ima šire značenje od pojma ″socijalno osiguranje″. Više nije postojala jedinstvena organizacija, jedinstveni nosilac socijalnog osiguranja, niti jedinstveno određivanje prava i obaveza.

Kada je reč o zdravstvenom osiguranju, ono se sprovodilo u okviru zajednica koje osiguranici sami osnivaju i njima upravljaju, posredstvom organa koje sami biraju. Bile su osnovane zajednice zdravstvenog osiguranja radnika, zajednice zdravstvenog osiguranja zemljoradnika i zajednice zdravstvenog osiguranja lica koja obavljaju samostalne profesionalne delatnosti.

Savezni Zakon o osnovnim pravima iz penzijskog i invalidskog je usvojen 1972. godine i njime su uređena samo osnovna prava iz ovog osiguranja, s tim što su republike mogle, u skladu sa svojim specifičnostima i mogućnostima, zakonima propisivati širi obim prava i povoljnije uslove za njihovo ostvarivanje. Sprovođenje osiguranja bilo je preneto na samoupravne interesne zajednice penzijskog i invalidskog osiguranja pri čemu su republičke i pokrajinske zajednice bile udružene u Savez zajednica penzijskog i invalidskog osiguranja. Nakon donošenja Ustava iz 1974. godine, samoupravne interesne zajednice u oblasti zdravstvenog osiguranja se, po pravilu, organizuju na teritorijalnom principu, a republičke i pokrajinske zajednice se udružuju u Savez zajednica zdravstvenog osiguranja i zdravstva Jugoslavije, kao svoju asocijaciju.

Zakon o osnovnim pravima iz penzijskog i invalidskog osiguranja donet je 1982. godine, na saveznom nivou, a u skladu sa njim, Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju radnika, koji je važio na teritoriji SR Srbije, propisano je bilo da se prava iz ovog osiguranja ostvaruju kod Republičke samoupravne interesne zajednice penzijskog i invalidskog osiguranja. Nakon toga, Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju iz 1992. godine osnovani su, kao posebna pravna lica, Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje zaposlenih, Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje samostalnih delatnosti i Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje zemljoradnika.

Zakonom o osnovama penzijskog i invalidskog osiguranja koji se je stupio na snagu 01. januara 1997. godine, bila su, na saveznom nivou, jedinstveno regulisana, gotovo u potpunosti, sva prava osiguranika i korisnika, dok su republičkim zakonima (u R Srbiji - Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, takođe u primeni od 01. januara 1997. godine) bliže uređeni organizacija i finansiranje sistema.

Nakon formiranja državne zajednice Srbija i Crna Gora celokupna nadležnost u oblasti socijalnog osiguranja, odnosno sigurnosti je prešla na države članice. U Republici Srbiji je donet Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, Zakon o zdravstvenom osiguranju i Zakon o zdravstvenoj zaštiti.

U skladu sa odredbama Zakona o izmenama i dopunama Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju, na dan 01. januara 2008. godine, prestala su da postoje tri fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje, a osnovan je jedan - Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje.

Od 1. januara 2012. godine, Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje preuzeo je i poslove koji su bili u nadležnosti Fonda za socijalno osiguranje vojnih osiguranika koji se odnose na oblast penzijskog i invalidskog osiguranja, dok su poslovi u vezi sa pravima iz obaveznog zdravstvenog osiguranja vojnih osiguranika ostali u nadležnosti Fonda za socijalno osiguranje vojnih osiguranika, koji je organizaciona jedinica u sastavu Sektora za budžet i finansije Ministarstva odbrane Republike Srbije.